آشنایی با هرس و انواع هرس

انواع هرس

هرس به تعریف ساده عبارت است از تربیت درخت به صورتی که نور هوا و مواد غذایی به طور یکسان بین تمام شاخه های درخت تقسیم شود به عبارت علمی تر یعنی بریدن یا حذف کردن تمام یا قسمتی از شاخه ریشه برگ گل و میوه بر اساس اصول و فنون معین.

به طور کلی بر حسب هدف هرس می توان قسمت های مختلف گیاه مانند شاخه، ریشه، برگ، پوست و گل و میوه را به طور کامل یا جزئی حذف کرد.
حذف هر یک از این اعضا روی رشد و نمو و باروری گیاه در همان سال و یا گاهی در چند سال بعد تاثیر می گذارد.

۱- هرس شاخه:
به طور کلی شاخه های یک گیاه چوبی را می توان به دو گروه بارور و نابارور تقسیم نمود شاخه های نابارور عبارتند از پاجوشها، نرک ها و شاخه های معمولی بی بار که فاقد گل و میوه هستند و شاخه های بارور عبارتند از سیخک ها و شاخه های معمولی بار دهنده که دارای گل و میوه هستند در هرس شاخه های نابارور اصل بر این است که تمام پاجوش ها و نرک ها را در طول فصل رشد همچنان که به تدریج پدیدار می‌شوند از ته قطع شوند. البته در شرایط استثنایی می توان این شاخه ها را نگه داشت و پاجوش ها را بعنوان پایه پیوند و نرک ها را پس از چند سال سرزنی بعنوان شاخه بارور و یا شاخه حامل سیخک بکار گرفت. شاخه های معمولی نابارور را بر حسب موقعیت آنها می توان در هر دوره استراحت گیاه به دو صورت سرزنی و یا شاخه برداری هرس کرد.


در هرس شاخه، برای ایجاد فرم و شکل مطلوب و جلوگیری از رشد بی رویه و عقب افتادن باروری و کم شدن محصول سال بعد رعایت نکات زیر ضروری است
الف) در موقع حذف کامل یک شاخه صرف نظر از قطر آن باید دقت شود که برشی که برای هرس داده میشود در پایین ترین قسمت شاخه‌ای که قرار است حذف گردد باشد، اگر برش به طور نا صحیح انجام شود زاید ه ای از شاخه بریده شده روی درخت باقی خواهد ماند که ناخنک نامیده می شود

ب) هر گاه درختی چند سال هرس نشده باشد و نیاز به هرس شدید باشد این کار باید در چند سال و به تدریج انجام شود، هرس شدید یکباره باعث خواهد شد که باروری درخت یک یا چند سال عقب بیفتد و اگر درخت بارور شده باشد میزان محصول آن برای یک و گاهی چند سال به شدت پایین بیابد
پ) در هنگام هرس باید در درجه اول شاخه هایی حذف شوند که با تنه زاویه بسته تری دارند و در نتیجه ضعیف تر هستند
ت) در هنگام سرزنی به طور معمول یک سوم تا نصف انتهای شاخه های طویل حذف میشود
ج) در گیاهان باغبانی و به ویژه درختان میوه، برای تولید محصول زیاد و مرغوب باید نور با شدت کافی به تمام نقاط و به ویژه به قسمت های درونی آن برسد برای این منظور باید در هنگام هرس کردن سعی شود با حذف شاخه های اضافی، قسمت های میانه شاخساره در حد لازم و متعادل باز نگاه داشته شود
چ) بسیاری از بیماری ها و آفات، در سطح یا درون شاخه های خشکیده زمستان گذرانی می کنند از این رو لازم است در تمام طول فصل سال و به ویژه در زمستان تمام شاخه های شکسته و خشکیده بریده و سوزانده شوند.

۲- هرس ریشه:

یکی دیگر از انواع هرس، هرس ریشه می باشد ، به طور کلی ریشه از دو طریق به رشد گیاه کمک می کند یکی از طریق جذب آب و مواد غذایی و دیگری از طریق هورمون گروه جیبرلین که عامل تحریک رشد گیاهی هستند، وجود تعادل بین حجم ریشه با شاخساره برای رشد و باروری متناسب گیاه مورد لزوم است ، اگر این تعادل در جهت ریشه به هم بخورد یعنی شاخساره در اثر هرس شدید و حمله بیماری ها و آفات از بین برود ، گیاه تحریک به تولید شاخساره فراوان می‌شود و باردهی آن به عقب می افتد و اگر به هم خوردن تعادل در جهت شاخساره باشد یعنی ریشه به دلیل نامناسب بودن خاک و کم آبی رشد محدود داشته باشد و یا به دلیل حمله آفات و بیماری ها ریشه از بین رفته باشد رشد گیاه محدود میشود و در عوض گیاه زودتر به بار می نشیند و درصد تبدیل گل به میوه نیز بالا می رود با استفاده از این پدیده بشر از زمانهای دور کوشیده است با هرس ریشه اندازه گیاه مورد نظر را کنترل کند و به حد دلخواه محدود سازد، نمونه بسیار چشمگیر اثر هرس ریشه روی رشد درخت را می توان در درختان مینیاتوری ژاپنی که اصطلاحا بونسای نامیده می شود مشاهده نمود که به وسیله هرس شدید ریشه توانسته اند درختانی چند صد ساله را که در طبیعت ارتفاعشان به ده ها متر می رسد به اندازه بسیار کوچک نگاهدارند.
نوعی دیگر از هرس ریشه ، هنگام کشت نهال در محل اصلی و یا انتقال آن از خزانه ای به خزانه دیگر صورت می گیرد به عنوان مثال در مورد درختان میوه مانند میوه های دانه دار و هسته دار و مرکبات و بعضی گیاهان زینتی و هنگام نشای برخی سبزی ها مانند گوجه فرنگی و بادمجان هرس ریشه از طریق سرزنی ریشه های فرعی انجام می شود.
لازم بذکر است که میزان تحمل و واکنش گیاهان مختلف نسبت به هرس ریشه با یکدیگر متفاوت می باشد به عنوان مثال برخی از گیاهان مانند پسته و انواع جالیزی ها چون نمی توانند ریشه فرعی زیادی تولید کنند به جابجایی و هرس ریشه بسیار حساس هستند و از این عمل به شدت آسیب می بینند.

۳-هرس برگ:

یکی دیگر از انواع هرس، هرس برگ میباشد که هرسی است تابستانه و گهگاه در مورد گیاهانی که رشد زیاد و شاخساره متراکم دارند به کار گرفته می شود و مانند سایر هرس های تابستانه اثر تضعیف کننده دارد برای انجام این هرس، با استفاده از وسایلی مانند چوب های بلند و یا با دست قسمتی از برگ های درخت را حذف میکنند تا بدین وسیله نور بیشتری به قسمتهای مرکزی شاخساره بتابد و میوه از کیفیت بهتری برخوردار شود.

۴- هرس پوست:

از دیگر انواع هرس ها، هرس پوست می باشد، زخم کردن پوست هرسی است تابستانه که به طور معمول در بهار به منظور تبدیل شاخه نابارور به بارور، تقویت شاخه های بارور ضعیف که گل میدهند اما قدرت نگهداری میوه های حاصله و گاهی حتی گلهای خود را ندارند و نهایتاً مبارزه با غرور درختان و وادار کردن آنها به باروری انجام می شود.
در هر سه مورد، زخم کردن پوست باعث قطع رابطه قسمتهای بالای زخم با بقیه گیاه می‌شود و این قسمت ها مواد قندی خود را از دست نمی دهند و تقویت می شوند.

۵- هرس گل و میوه :
آخرین نوع هرس، هرس گل و میوه می باشد که این هرس از اول بهار یعنی زمان شکوفایی گل ها تا هنگامی که میوه ها به قطر حدود ۱ سانتیمتر می‌رسد، می تواند انجام شود، هدف از هرس گل و میوه که به طور کلی تنک کردن نامیده میشوند تنظیم مقدار بار درخت متناسب با قدرت آن می باشد، بیشتر درختان میوه بیش از حد توانایی باردهی خود گل تولید می کنند، که اگر همگی این گل ها تبدیل به میوه می شوند درخت ضعیف و میوه ها ریز و نامرغوب خواهند شد و ممکن است درخت دچار سال آوری یا باردهی متناوب بشود، به همین دلیل باید بیشتر گل ها و میوه های جوان را حذف نمود، بعنوان مثال اگر تنها ۵ درصد از شکوفه های سیب و در آلبالو و گیلاس که دارای میوه های بسیار ریزی هستند، هرگاه ۲۵ تا ۳۵ درصد از شکوفه ها تبدیل به میوه شوند درخت محصول بسیار خوبی خواهد داشت، بعضی از درختان مانند آلبالو، گیلاس، بادام، پسته، فندق و مرکبات نیازی به تنک شدن ندارند و بعضی از درختان به ویژه سیب، گلابی، هلو، خرما و انگور به تنک شدن واکنش مثبت و زیادی نشان می دهند و بنابراین باید به طور حتم تنک شوند. تنک کردن می توان به طریق مکانیکی و یا شیمیایی انجام گردد. در تنک کردن مکانیکی می توان از دست انسان، از فشار آب و از چوب های بلند استفاده کرد و در تنک شیمیایی بر حسب نوع درخت می توان از هورمون های مختلف گیاهی و یا حتی از سموم شیمیایی مانند سوین استفاده کرد.

روش های مختلف هرس کردن :

در حال حاضر در سراسر دنیا انواع مختلف هرس با به کار گرفتن وسایلی مانند چاقو های ویژه و انواع مختلف قیچی و اره با نیروی دست انجام می پذیرد ولی از آنجا که با گسترش روز افزون جمعیت دنیا نیاز به تولید در سطوح بزرگ بالا رفته و به دلیل گرانی کارگر ماهر این امر در این سطوح قابل اجرا و مقرون به صرفه نیست، به تازگی گرایش بر این است که در صورت امکان درختان و درختچه ها به روشهای ویژه‌ای کشت و توسط ماشین های مخصوص هرس شوند که اصطلاحا به آن هرس مکانیکی گفته می شود.
روش دیگری که در این زمینه در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته و پژوهش‌های بسیاری روی آن به عمل آمده، استفاده از مواد شیمیایی ویژه برای هرس و یا جهت کمک رسانی به هرس مکانیکی که نتایجی بسیار امیدوارکننده در بر داشته است که اصطلاحاً هرس شیمیایی گفته می شود.
هرس مکانیکی به طور معمول در باغ‌هایی به کار گرفته می‌شود که درختانشان روی ردیف های منظم با فواصلی کمتر از معمول کشت شده اند.
به طور کلی دانش شیمی روزبه‌روز اهمیت و کاربرد بیشتری در باغبانی پیدا کرده و بسیاری از عملیات داشت و برداشت از جمله هرس که در گذشته تنها با صرف وقت و هزینه زیاد به وسیله کارگران ماهر قابل انجام بود، امروزه به راحتی و سرعت زیاد توسط مواد شیمیایی هورمونی و غیر هورمونی اجرا می گردد.